استخراج(از: خواجه محمدبن ايوب طبري.)

نبذة عن كتاب استخراج(از: خواجه محمدبن ايوب طبري.)

شماره بازیابی: 2123
شماره مدرک کتابخانه مجلس: IR10-23301
زبان اثر: عربي
عنوان و نام پديدآور: استخراج/ از: خواجه محمدبن ایوب طبری.
قطع: ؛ 5/ 15* 5/ 21 سم. 113 ص. 22- 23 س.
يادداشتهاي کلي: در احکام نجوم.
آغاز، آغازه، انجام، انجامه: 1الحمد لله رب العالمین و الصلوه و السلام… .
2… و سریع السیر و استقامت.
تزئینات متن:عناوین به همان خط به سرخی نوشته شده.
نوع کاغذ:اصفهانی شکری اهار مهره دار. خط و کاغذ معمول قرن 12 ق.
تزئینات جلد:میشن زرشکی داغ دار.
مربوط به پدید اورنده: الف. ( در فهرست جلد 6 (چاپ اول) نام مولف خواجه ایوب حاسب طبری ذکر شده است که این اشتباه ناشی از نوشته صدر نسخه است). مولف این کتاب محمد بن ایوب طبری است و این کتاب را در 30 فصل پرداخته است. نسخه بسیار پر غلط است و جز این غلط، اغلاط و تحریفاتی دیگر نیز دارد و در خور اعتماد نیست. ب. محمد بن ایوب حاسب طبرسی مولف این رساله، کتاب الزیج المفرد (گاه شماری تقی زاده ص 299) و نیز رساله ای در استرلاب که به نام شش فصل نیز شناسانده می شود (گاهنامه 1310) تالیف کرده است. درباره عصر این محمد بن ایوب مشکلی وجود دارد. زیرا از طرفی اقای تقی زاده از کتاب زیج مفرد (نسخه محفوظ در کمبریج) نقل کرده اند که در انجا از استخراجات 438 یزدگردی (461ق) سخن اورده است، و ایشان به استناد این نوشته ها نظر داده اند که محمد بن ایوب معاصر ملکشاه سلجوقی و الب ارسلان بوده و کتاب زیج خود را اندکی پس از درگذشت ملکشاه (در نیمه 2 قرن 5 ق)، نوشته زیرا از او «سلطان ماضی» تعبیر می کند (گاه شماری ص 299 و 272). در نسخه ای که اینک ما در کار معرفی ان هستیم نیز، پس از بررسی دقیق، یک جا تاریخی دیدیم که موید نظر اقای تقی زاده است. در ص 19 در ذیل عنوان «درجات جوزهر و ذوات الاذناب، باب 25» امده: «و ما یک موضع پیدا کردیم در اول سال چهار صد و پنجاه یک یزدجردی…». از طرف دیگر اقای سید جلال تهرانی که نسخه ای بسیار کهن و نفیس از رساله شش فصل (اسطرلاب) در اختیار داشته اند ( گاهنامه 1310 ص 130، 131) گفته اند: این کتاب شش فصل در 354 ق تالیف شده چه در محلی می نویسد که: «خواستیم تا طالع در امدن در اول حمل، جی وقت خواهند بود سال سیصد و سی و چهار یزدجردی، یافتیم افتاب را در اخر حوت وقت نصف النهار (در کط، کط،…)». سپس نوشته اند: تاریخ کتابت کتاب اینجانب ( مقصود نسخه کتاب شش فصل مذکور است) بسیار قدیم است و در اخر ان چنین نوشته شده: « بتاریخ یوم الجمعه الخامس و العشرین من ربیع الاول سنه اثنین و سبعین » و به اخر صفحه ختم می شود و صفحه مقابل متاسفانه افتاده است و عدد مئات ان نیست؟… اینجانب برای تحقیق تاریخ کتابت ان سعی کردم و به سالی که مرتبه احاد و عشراتش تطبیق با 72 کند در راس مئات بعد از 300، استخراج دقیق غره ربیع الاول را نمودم به افق امل، تا بدانم که جمعه 25 ربیع الاول کدام مئه می شود که با 72 توام باشد. با دقت تمام از جداول لالاند به دست امد که به سال 372، 25 ربیع الاول روز جمعه بوده و دیگر سال ها که در راس مئه واقع هستند، این خاصیت را ندارند مگر بعد از هزار هجری ». و چون این کتاب مسلما قبل از هزار کتابت شده از این رو قطعا به سال 372 ق کتابت شده است. اقای مجتبی مینوی نیز مولفات محمد بن ایوب را از اثار پارسی قرن 4 ق دانسته اند. ( چهار مقاله مصصح اقای دکتر معین ص 79 تعلیقات). ج. رساله استخراج تا نیمی از ص 25 این نسخه است و بدین کلمات پایان می یابد « این است احوال ادلاء عمر که یاد کردیم و الله اعلم ». پس از پایان این رساله ( در نیمه ص 25)، تا پایان نسخه، رساله ای دیگر است در استخراج ضمایر و حوادث اینده از احکام نجومی به طریق سوال و جواب. اغاز پس از بسمله: مقدمه در بیان بعضی مسائل که واجب است قبل از شروع در این فن بدانند مشتمل بر دوازده فصل… . انجام: … و ناقص در عدد و حساب و تعدیل و مستعلی است و سریع السیر و استقامت. این رساله شامل یک مقدمه و 12 باب است و مقدمه ان خود شامل 12 فصل است. مولف در ضمن برخی مثال ها که اورده تاریخ 1036 ق و در برخی دیگر تاریخ 1072 ق گذارده و پیداست که در قرن 11 ق به سر می برده. از جمله در ص 45 گوید: «مثال: در روز دوشنبه بیست و ششم رمضان المبارک سنه 1036 ق سوال شد… ». در ص 48 گوید: «سوال از مولف این کتاب نموده اند در روز چهارشنبه 3 شهر رمضان 1036 ق (136- کذا)…». تمام این مجموعه ظاهرا نوشته یک کاتب است و او خود برخی ار برگ ها را به خط نسخ و بیشتر ان را با نستعلیق نگاشته است.
نجوم اسلامی
يادداشتهاي مربوط به مشخصات ظاهري اثر: نوع خط:تحریری بسیار متوسط.
يادداشتهاي مربوط به نمايه ها، چکيده ها و منابع اثر: ماخذ فهرست، مجلد چهارم ، صفحه 2893- 2895.
يادداشتهاي مربوط به خلاصه يا چکيده: کاتب در مقدمه نام مولف را به خطا «ایوب بن حاسب» نوشته و همین خطل را در پشت صفحه اول تکرار کرده اند. چنان می نماید که مولف از منجمین قرن 6 ق بوده و ظاهرا این کتاب ترجمه ای است که از تالیف او در همان حدود کرده اند. (با توجه به تعلیقه مفصل قبل روشن می گردد که این کتاب ترجمه نیست بلکه از متون کهن پارسی است و خود اد مولفات ستاره شناس معروف، محمد بن ایوب است. و این نیز روشن می گردد که درباره عصر مولف اگر میان قرن 4 و 5 ق تردید کنیم، مسلما ام است که از قرن 5 ق متجاوز نیست. اخیرا شماره نامه محمد بن ایوب نیز کوششی تقی بینش به وسیله فرهنگ انتشار یافت و تاریخ مندرج در این کتاب نیز نظر نگارنده را درباره قرن زندگی طبری تایید می کند، و در کتاب نیز (مانند رساله استخراج) استخراجی متعلق به قرن 5 و در حدود 480 دیده می شود. فهرست کتب شرقی ادوارد براون که علامه تقی زاده توصیف نسخه مفرد طبری را از ان نقل کرده اند و نگارنده در ان وقت در دست نداشت اینک مورد مطالعه است و نظر مزبور را تایید می کند. مرحوم نفیسی در تاریخ نظم و نثر که در اخرین ایام زندگی منتشر ساخته است از محمد بن ایوب در ضمن نویسندگان قرن 5 یاد کرده است (عبدالحسین حائری) فهرست جلد 7 (چاپ اول) ص 632.
موضوع (اسم عام يا عبارت اسمي عام): نجوم
تاريخ: 20121124
محل و شماره بازیابی: 114730