التحصيل (از: بهمنيار پسر مرزبان آذربايجاني، مكني به ابوالحسن (- 458ق.))

شماره بازیابی: 1715
شماره مدرک کتابخانه مجلس: ‮‭10-24060‬‬
زبان اثر: عربي
عنوان و نام پديدآور: التحصیل [نسخه خطی]/ از: بهمنیار پسر مرزبان آذربایجانی، مکنی به ابوالحسن ( – 458ق.)
قطع: ؛ وزیری. 12*25سم. 529ص. 23س.
آغاز، آغازه، انجام، انجامه: 1آغاز (منطق): الحمدلله رب العالمین قال بهمنیار بن المرزبان و بعد فانی محصل فی هذه الرساله … .
2انجام (منطق): … فهذا القدر کاف فی المعانی المنطقیه مبتدئین بعلم ما بعد الطبیعیه تم الکتاب الاول فی المنطق.
2انجام کتاب سوم (طبیعیات – علم النفس): … فهذا القدر من الحکمه اذا حکم سهل السبیل و البسط و التحقیق.
تزئینات جلد:تیماجی قرمز رنگ.
نک: بروکلمان ذیل 1/ 828؛ بیهقی تاریخ الحکما٬ ص97-99؛ تتمه صوان 91-92؛ چهارمقاله عروضی محصص دکتر معین ص 444-449؛ تاریخ ادبیات دکتر صفا 1/ 320-321؛ قنواتی (قنواتی التحصیلات بهمنیار را به شماره 7 از تالیفات ابن سینا آورده و دکتر مهدوی نیز به شماره 143 آن را ثبت کرده است و نوشته‌اند: «نعلوم نیست قنواتی به چه دلیل مصنفات بهمنیار را در فهرست آثار شیخ به شماره 7 ثبت کرده‌اند» در خصوص «تحصیل» شاید بتوان از جانب قنواتی عذر خواست زیرا که بهمنیار خود در دیباچه گفته است مطالب آن را از دانش نامه و دیگر آثار شیخ و مذاکرات شفاهی خود با شیخ گردآوری کرده. بنابراین تحصیل هر چند به روش مباحثه و سوال و جواب نیست با کتاب «المباحثات» که جزء فهرست آثار شیخ آمده نزدیکی‌های زیاد دارد.) ص18-19؛ مهدوی ص263؛ کشف الظنون ج1: تحصیل فی … (حاجی خلیفه توضیحی درباره این کتاب نداده و گویا پنداشته اسم کتاب دنباله ای دارد زیرا چنین نوشته «التحصیل فی … لبهمنیار» ارسطو عند العرب 1/ 37؛ هدیه العارفین 1/ 244؛ دانشمندان آذربایجان 73-74؛ سپهسالار 3/ 350؛ دانشگاه 3/ 195-196؛ مجلس ش 111؛ روضات الجنات 139-140. (قنواتی از بروکلمان نقل کرده که تحصیل بهمنیار در قاهره در 1329ق. چاپ شده و عبدالرحمن بدوی و دکتر صفا در تاریخ ادبیات بدون نقل مدرک نوشته‌اند در قاهره چاپ شده. و شاید از بروکلمان و یا قنواتی گرفته‌ اند. اما در معجم المطبوعان که مطبوعات عربی تا 1339ق. را شامل است از تحصیل یاد نشده و از بهمنیار تنها دو رساله یاد گردیده که با ترجمه آلمانی در لایپزیک چاپ شده 1/ 598.)
ماخذ فهرست: مجلد سوم، صفحه 2264-2267.
کتاب اول. منطق شامل 3 مقاله (مقاله اول 3 باب٬ مقاله دوم یک باب و مقاله سوم دو باب دارد).
کتاب دوم. علم ما بعد الطبیعه شامل 6 مقاله.
کتاب سوم. اعیان موجودات شامل دو مقاله:
مقاله اول. در موجود بی سبب (اثبات واجب الوجود).
مقاله دوم. معلولات (ممکنات) (این مقاله خود شامل 4 باب است).
فهرست مندرجات کتاب 2 و کتاب 3 با ملاحظه نسخ مختلف از این قرار است:
الکتاب الثانی فی المقدمات التی یحتاج الیها فی جمیع العلوم و العلم الموسوم بعلم ما بعد الطبیعه شامل 6 مقاله:
المقاله الاولی. فصل فی الوجود.
المقاله الثانیه. فی الکمیه. (در برخی نسخه‌ها: فی المقولات التسع).
المقاله الثالثه. فی التقدیم و التاخیر.
المقاله الرابعه. فی الادراک و ما یتعلق به.
المقاله الخامسه. فی الدلاله علی عدد العلل.
المقاله السادسه. فصل فی لواحق الکثره.
الکتاب الثالث. فی الاشاراه الی اعیان الموجودات. شامل 2 مقاله:
المقاله الاولی. فی معرفه واجب الوجود بذاته.
المقاله الثانی. فی الطبیعیات.
الباب الاول. فی المقدمات التی یحتاج الیها فی الامور الطبیعیه.
الباب الثانی. فی الکلام علی السماء.
الباب الثالث. فی بسایط الامور الکائنه الفاسده … .
الباب الرابع. فی علم النفس.
صاحب روضات نوشته که تحصیل به فارسی ترجمه شده و مسلما این ترجمه به نظر بهمنیار رسیده و شاید ترجمه از خود او باشد. در ذریعه و دانشمندان آذربایجان (به نقل از روضات) ذکر این ترجمه رفته اما به وجود نسخه‌ای از آن اشاره نشده است. در کتابخانه مجلس از تحصیل بهمنیار سه نسخه داریم.
الف. نسخه‌ای که با ش 111 معرفی شده و بروکلمان (ذیل 1/ 828) و قنواتی (ص18-19) از آن یاد کرده‌اند. این نسخه شامل منطق و کتاب دوم است تا قسمتی از هشتمین فصل مقاله دوم که عنوان این فصل «اثبات الکیفیه الانفعالیه». این نسخه برای بهاءالدین اصفهانی مشهور به فاضل هندی کتابت شده و خط او بر پشت نخستین برگ آن دیده می‌شود.
ب. نسخه شماره 812 طباطبایی ( از کتب اهدایی مرحوم سید محمد صادق طباطبایی). این نسخه با قطع وزیری باریک٬ خط نسخ خوب و شامل هر سه کتاب است . شیخ بهایی پشت آخرین برگ آن نوشته است که قسمتی از این نسخه نزد او خوانده وتصحیح شده و به خواننده (که نام او را نیاورده)اجازه روایت کتاب را داده. تاریخ این نوشته 1021ق. است و علائم تصحیح و مقابله در کنار بیشترین صفحات بخش‌‌‌های فلسفه دیده می‌شود و در کنار بعضی از صفحات اضافات و تصحیحات خط خود شیخ بهایی موجود است و همچنین در کنار آخرین صفحه خود او نوشته است «بلغ بلغ بلغ». با این حال نسخه «ب» غلط‌ها ونقص‌های بسیار دارد. به خصوص باب دوم از مقاله دوم از طبیعیات و همچنین پایان علم النفس آن که با مقایسه با نسخه «ج» (نسخه جای گفتگوی ما) بسیار ناقص است و ما در ضمن معرفی نسخه ج بدان اشارت خواهیم کرد.
ج. نسخه‌ای است که اینک در کار معرفی آن هستیم. نسخه‌ای است کامل و به نظر می‌رسد که اقدم از نسخه «ب» (نسخه مصحح شیخ بهایی)است. اضافاتی که در نسخه مزبور شده همه در این نسخه موجود است و باز آن نسخه نسبت به این نسخه نقص فراوان دارد. باب 2 از طبیعیات (مقاله دوم از کتاب سوم) در این نسخه چند برابر بزرگ‌تر و مبسوط‌تر از نسخه طباطبایی است. در پایان کتاب سوم (پایان علم النفس) این دو نسخه تفاوت فاحش دارند و نسخه حاضر یک صفحه و نیم بیش از نسخه طباطبایی دارد. سطور آخر در نسخه طباطبایی چنین است: و ان النفوس المعرضه عنه لیس لها نصیب من ذلک النعیم یعتد به ثم بین الطرفین عرض لا یتناهی فهذا القدر من الحکمه … . بنابر این نسخه جای گفتگو شاید کامل ترین نسخه تحصیل باشد. عنوان های مقاله ا و باب ها به قلم قرمز گاه در متن و گاه در کنار صفحه نوشته شده. مقاله 5 و 6 از کتاب دوم را کاتب سهوا با عنوان فصل شروع کرده و در نتیجه در این نسخه مقاله 6و5 عنوان ندارند. همچنین کتاب سوم را مانند کتابی مستقل آغاز کرده و به ارتباط آن با قسمت های پیش اشاره نکرده و عنوان مخصوص خود آن را ننوشته و وشگفت آورتر آنکه مقاله دوم کتاب سوم را نیز که آغاز کرده که بیننده ناآگاه آن را بخشی از شفا می‌پندارد.
آغاز مقاله دوم: بسمله – الفن الثالث من الکتاب الثالث و فیه معانی کتاب السماع الطبیعی … . و چنانکه می‌دانیم در «تحصیل» عنوان «فن» وجود ندارد.
يادداشتهاي مربوط به مشخصات ظاهري اثر: نوع کاغذ:آهار مهره‌دار ضخیم و شکری رنگ.
يادداشتهاي مربوط به نمايه ها، چکيده ها و منابع اثر: ‮(مربوط به پدیدآور): در بیشتر مراجع کهن و نو و کتب فهرست و کتب فلسفه یکی از آثار بهمنیار را التحصیل یاد کرده‌اند و آنچه مسلم است این نام را دیگران به کتاب بهمنیار داده‌اند. بروکلمان گویا تردید داشته و این گونه نوشته: ‭Tahsil‬ ‭[at]‬ ‬(ذیل 1/ 828)، و دکتر بدوی گویا به پیروی از بروکلمان تحصیل [ات] نوشته. اما قنواتی و دکتر مهدوی تحصیلات ضبط کرده‌اند و دکتر صفا این تردید را به صراحت ابراز کرده و نوشته‌اند «تحصیل یا تحصیلا». آقای دکتر مهدوی نقل کرده‌اند که در فهرست کتب عربی بریتانیا کتاب المباحثات شیخ به نام تحصیلات ضبط شده. نگارنده احتمال می‌دهد که نام تحصیلات از آن فهرست در ذهن بروکلمان راه یافته و در اینجا آن را به تحصیل بهمنیار داده.
يادداشتهاي مربوط به خلاصه يا چکيده: بهمنیار این کتاب را به ترتیب دانش نامه علایی استاد خود ابن سینا پرداخته بدین گونه که نخست منطق و سپس علم ما بعد البیعه ( = الهیات به معنی اعم)٬ وجود واجب (= الهیات به معنی اخص) و در آخر طبیعیات رانوشته . از میان کتب شیخ تنها دانش نامه بدین ترتیب است دیگر تالیفات شیخ الرئیس و همچنین دیگر کتب فلسفی که قبل از دانش نامه تالیف شده ترتیبی دیگر دارد. و از این پس نیز کتب فلسفه غالبا به ترتیب همین کتاب پرداخته شده. (نک: مقدمه دانش نامه علایی چاپ به قلم آقای مشکوه ص4. نکته ای که در نوشته ایشان جای خرده گیری و مسلما سهو القلم است آن است که تحصیل بهمنیار را جزء کتاب هایی به شمار آورده اند که مطابق ترتیب کتاب شفا و دیگر تالیفات فلسفی شیخ (به جز دانشنامه) تالیف شده در صورتی که مسلم و روشن است که کتاب تحصیل در ترتیب پیرو دانشنامه است.) کتاب التحصیل بر طبق نوشته بهمنیار در دیباچه دارای سه کتاب است:
تاريخ: 20120911
محل و شماره بازیابی: 128007