شرح مخزن الاسرار (شارح: محمد بن قوام بن رستم احمد بن محمود بدر خزانه بلخی معروف به کرئی.)

شماره بازیابی: 931/2
شماره مدرک کتابخانه مجلس: IR‭10-19331‬
زبان اثر: فارسی
عنوان و نام پديدآور: شرح مخزن الاسرار [نسخه خطی]/ شارح: محمد بن قوام بن رستم احمد بن محمود بدر خزانه بلخی معروف به کرئی.
تاریخ کتابت: 1242ق.
قطع: خشتی. 16*21/5سم. شماره برگ‌های دو کتاب 198. مخزن 78. 15 بیت.
يادداشتهاي کلي: در کتب تذکره و سیر نامی از این شارح نیافتم. ریو زمان او را ق 11ق. احتمال داده ولی نگارنده نظر به سبک انشاء و قرائن دیگر تصور می‌کند که در اواخر ق 8ق. این شرح پرداخته شده است.
يادداشتهاي مربوط به عنوان و پديدآور: شارح ضمن معرفی خود در مقدمه گوید پیش از این بر دو قسم اسکندرنامه حواشی نوشته و بر حسب خواهش دوستان بر آن شده که مشکلات مخزن الاسرار را شرحی نگارد و بیست و چند نسخه از آن را به دست آورده و از 3310 بیت این کتاب 1309 بیت را که مشکل و درک معانی آنها بی شرح میسر نبود شرح و بسط داده است.
وضعیت استنساخ نسخه: پیوسته به مخزن الاسرار می‌باشد که در 1242ق. نوشته شده و معرفی آن در ش 931/1 گذشت و ظاهرا این نسخه نیز به خط نویسنده آن کتاب است.
يادداشتهاي مربوط به مشخصات ظاهري اثر: نوع خط:نستعلیق.
نوع کاغذ:فرنگی.
تزئینات جلد:مقوایی.
چاک کند گل بسی جیب ببستان حسن/ چون تو گل گر کشد سر بگریبان حسن
مائده لطف غیب شد چو بگیتی فراز/ جای نمکدان نشست لعل تو بر خوان حسن
و از این تعبیر مولف هفت اقلیم نیز به دست می‌آید که مغیث هانسوی سال‌ها پیش از تالیف آن کتاب (1002) زندگانی می‌کرده است.
از شعرای پیش از این قرن چون سعدی و امیر خسروی و ظهیر فاریابی و سنائی و انوری و خاقانی و رشید وطواط و کمال اصفهانی و سوزنی و ناصرخسرو و مولانا جمال استامی و حمید قلندر و ضیاء نخشبی، خواجکی کرئی و مولانا محمد ابوبکر نفیسی (نام این پنج نفر اخیر را در تذکره‌ها نیافتم) از انیس العشاق شرف رامی ( -795ق.) نقل دارد است.
و در شرح این بیت از مخزن الاسرار:
کیست درین دائره دیرپای/ کو لمن الملک زند جز خدای
گوید: «این دائره اشارت بر فلک است و دیرپای از سبب طول مدت خلقت او می‌گوید که آفرینش آسمان و زمین بر قول حکمای اصحاب زیجات و صاحب کفایت یک لک و هشتاد هزار و صد و نود و هشت سال است و این در سال سنه خمس و تسعین و سبعمائه من الهجره بود و بر قول حکماء هند سی و هشت لک و نود و دو هزار و چهارصد و پنج سال است و فلک تا قیامت خواهد بود و بدین سبب دیرپای گفت و اگر قطع نظر از اضافت لفظ دائره کنند معنی آن باشد که در این دائره دیرپای کیست ای خلود کراست یعنی جز خدای تعالی ملک کراست».
از این عبارات استفاده می‌شود که خود وی در این تاریخ (795ق.) مشغول به تالیف این کتاب بوده و نظر آقای وحید دستگردی هم از اظهارنظر در آخر مخزن الاسرار که شرح بلخی در هشتصد تالیف شده همین تاریخ بوده و بنابر بیانی که به نگارنده نمودند دلیل دیگر ندارند، از نقل عبارات بالا گذشته از استفاده تاریخ تالیف و طرز انشاء در هند بودن شارح تایید گردید.
این شرح در حدود هشت هزار بیت می‌باشد و شارح مصراع بسمله را بر خلاف مشهور و همه نسخه‌هائی که در دست ما است، دومین مصراع تصور نموده و به همین طرز به شرح پرداخته و گوید: «در افتتاح کتاب تقدیم مصراع اول را ببسمله سبب آن بوده که بسم الله جار و مجرور است و در کلام عرب البته متعلق بفعلی باشد و آن فعل مذکور بوده یا مقدر باشد الخ».
آغاز مقدمه این است: «بسمله حمد و ستایش مر فتاحی را که فاتحه کتاب او مفتاح خزائن غیب است و ثنای بیقیاس مر حکیمی را…».
در نگارش این شرح گذشته از مطالعه خود نسخه به هم ص 286م. س، کشف الظنون، 2/ 408؛ فهرست کتابخانه موزه لندن، ص 573 و فهرست نسخ فارسی انجمن آسیائی بنگال ص 208 مجلد تاریخ و ادبیات مراجعه گردیده است.
آخرین سطر کنونی نسخه که در شرح این بیت: کاهن و شمشیر که در سنگ بود/ کوره آهنگریم تنگ بود
می‌باشد، این است: «و آهن از سنگ برون آوردن استحالت دارد و اینجا مراد از آهن معانی بدیع است به طرز جدید بیشتر رعایت تناسب و کنایت و استعارت و تشبیه».
يادداشت عمليات: از اواخر آن یک یا دو برگ افتاده.
يادداشتهاي مربوط به نمايه ها، چکيده ها و منابع اثر: ماخذ فهرست: مجلد دوم، صفحه 1462-1463.
يادداشتهاي مربوط به خلاصه يا چکيده: در مقدمه چند بیت از بدیع الحکایه مغیث الدین هانسوی دارد و در هفت اقلیم در ذیل هانسی گوید: «در جوار حصار واقعست و در زمان سابق جائی به نام بوده مغیث از شعرای مشهور است اگر چه احوالش به نظر نیامده اما شعرش بسیار مطالعه افتاده و این دو بیت از آن جمله است:
صحافي شده با: خمسه نظامی 1036165
تاريخ: 20120911
محل و شماره بازیابی:
114216
114216