فروع دین برای مبتدی (رساله…)

شماره بازیابی: ‮‭1825/14‬‬
شماره مدرک کتابخانه مجلس: ‭10-22223
زبان اثر: فارسی
عنوان و نام پديدآور: فروع دین برای مبتدی (رساله…) [نسخه خطی]
نام خاص و کميت اثر: 67 ر – 70 پ.
قطع: ؛ رقعی. 11*5/ 17 سم. 101گ. سطور: گوناگون.
آغاز، آغازه، انجام، انجامه: 1بسمله، الحمد لله خالق الخلق و رازق الرزاق…اما بعد بدان که این رساله‌ایست از امام محمد بن محمد بن محمد الغزالی ساخته است از جهه مبتدیان تا…سوال از داشمندان و بدین قدر قانع باشند و هر مبتدی که اینقدر بداند از مسلمانی او را بس باشد… .
2…مسئله، و اگر گوشت ناشسته یا دنبه یا آن چه بدین ماند در دیک کنند این طعام جمله نجس گردد و بباید ریختن پس چنان باید بدو سه آب بشویند تا پاک گردد. مسئله مسح، بدانکه روا باشد مسح بر موزه که درست باشد یا از کعب تا زیر قدم و اگر زیر کعب دریده باشد درست نباشد و اگر بالای کعب دریده باشد.
نوع کاغذ:آهار مهره شده.
تزئینات جلد:تیماج طوسی رنگ (قبل از صحافی جلد نسخه پارچه‌ای سبز رنگ و قطع آن 5/ 10* 5/ 15 بوده است).
1یادداشت‌ها و فقرات پراکنده نظم و نثر در دفتر به این قرارند: اشعار در موضوعات پراکنده (گ ر 15- پ 11).
1اشعاری از طاهر بن عرب حافظ اصفهانی (گ 32 پ- 34 ر).
1فهرست منظوم سور قرآنی از میر محمد رفیع طالقانی (8 بیت) (گ 35 ر).
باب الاحسان.
باب الاسلام.
باب دعای وضو.
باب غسل. هر باب خود دارای چند مسئله است که مجموعا 16 مسئله می‌شود و مسئله آخر رساله، در حد مسح است.
(مربوط به صفحه) : نسخه حاضر بخشی اندک و تحریف یافته و پر غلط است از کتابی (به نام مسائل) که نسخه کامل‌تری از آن در این کتابخانه هست (ش 10/ 2329) و مانند این نسخه در دیباچه نام غزالی دارد با این تفاوت که دیباچه آن نسخه کامل و مفصل است و در پایان آن تصریح دارد که «این مسئلها از کتاب‌های بزرگ و معتبر جمع شده است و در اول ماه محرم الحرام 580 از جمع آن فراغت یافته» بنابراین این کتاب بیش از هشتاد سال پس از درگذشت امام ابوحامد محمد غزالی نوشته شده مگر اینکه ترجمه از یکی از مولفات غزالی باشد و موید این سخن شیوه دیباچه است که پیدا است کسی دیگر ساخته و از غزالی یاد کرده است (هر چند برخی از مسائل آن مانند باب وضوء مطابق مذهب ابوحنیفه است و ما میدانیم که غزالی در فقه پیرو مذهب شافعی بوده است).
در هر حال کتابی است به فارسی کهن از قرن 6ق در فقه و اخلاق و از این نظر ارزنده است.
در آغاز رساله دیباچه‌ای است (که مسلما از غزالی نیست) در تشویق به دانش اندوزی و شریعت آموزی به فرزندان (و فقراتی از این دیباچه و نیز فقراتی از خود رساله را که به ادعاء نویسنده دیباچه از امام غزالی است، برای به دست آوردن نمونه شیوه فارسی آن در اینجا نقل خواهیم کرد) و اینک فهرست مطالب کتاب: باب 1. در مقدمات وضوء (عنوان این باب در نسخه «در بیان وضوء ساختن است» مانند باب دوم ولی با توجه به مطالب آن، عنوان یاد شده در بالا شایسته‌تر است)، طهارت و نجاست دارای یازده مسئله.
باب 2. در بیان وضو ساختن، دارای یک مسئله.
باب 3. سنت‌های وضو ساختن.
مسئله. چون بقضاء حاجت رود.
مسئله. هر کسی صحبت کند با زن (در غسل و پس از آن هشت مسئله دیگر در مطالب مختلف ابواب فقه).
باب 3. مسح.
باب 4. تیمم.
باب 5. در فضیلت نماز.
باب 6. عقوبت تارک الصلوه.
باب 7. شرط‌های نماز.
باب 8. فریض‌های نماز (در نسخه عنوان «شرط‌های نماز» در باب 8 تکرار شده).
باب 9. دعای نماز (در مسجد و دیگر جا).
مسئله. اگر کسی با امام نماز گزارد. (پس از آن نیز یازده مسئله دیگر در مسائل مختلف مربوط به نماز و طهارت).
باب 10. در سجده سهو، در ذیل این باب نه مسئله است در مطالب مختلف متعلق به سجده سهو و شرایط و اوقات نماز.
باب 11. نماز جمعه.
باب 12. نماز عید.
باب 13. نماز مرده، دارای یک مسئله.
باب 14. در بیان زکوه، دارای دو مسئله.
باب 15. صوم (و زکوه فطره) دارای 2 مسئله.
باب 16. در احرام حج.
باب 17. در بیان ربا خوردن.
باب 18. در بیان غیبت کردن.
باب 19. در بیان دشنام دادن.
باب 20. در بیان شراب خوردن.
باب 21. در بیان همسایه رنجانیدن.
باب 22. در گواهی دادن بدروغ.
باب 23. پدر و مادر.
باب 24. در حسد بردن.
باب 25. کسی که کسب کند برای خود.
باب 26. ثواب پرورنده و بزرگ کننده دختر.
باب 27. خانه که در آن مهمان نرود.
باب 28. زنی که شوهرش را خواهش باشد.
باب 29. روترشی زن با شوهر.
اینک نمونه‌ای از دیباچه و ابواب کتاب: آغاز : بسمله این کتاب را امام محمد غزالی رحمه الله علیه ساخته از برای مبتدیان تا هر ساعت از دانشمندان سوال نکنند…و هر که این قدر علم بخواند و بداند و بدان عمل کند مسلمانی وی کفایت باشد…پس مادر و پدر باید که غم فرزندان خورند و ایشان را علم در آموزند تا خدای تعالی با ایشان عتاب نکند و مستوجب دوزخ نگرداند و آنکس که اینقدر علم نیاموزد یعنی خود را و فرزندان خود را خلاف امر خدای کرده باشد…اما خاصیت این کتاب آنست که هرچه درین کتاب است همه مسلمانانرا بدان حاجت هست و اولاد خود را این کتاب بیاموزند و نادانان را تعلیم کنند که این مسئلها از کتابهای بزرگ و معتبر جمع شده است و نیز حقتعالی بر جمله مسلمانان رحمت کند…و فارغ گشتم از جمع کردن این مسئلها در اول ماه محرم الحرام سنه ثمانین و خمسائه… .
آغاز رساله: باب در وضوء ساختن، خواجه هر دو جهان سید المرسلین…چنین فرماید که هر که در اول وضو بگوید… .
اینک چند نمونه از کهن‌ترین فقرات رساله نقل می‌شود تا مگر کسی از اهل تحقیق نویسنده آن را بشناسد: «مسئله نشاید چندان وسوسه بر خود راه دادن در پاکی آب طهارت که به وسوسه انجامد و کار بر خود دشوار کند که امیرالمونین عمر رضی الله عنه از سبوی نصرانی وضوء کردی و آب خوردی و بیشترین صحابه بر آن بودندی که پاکی باطن کردندی و در طهارت ظاهر گرفتندی و چون طعام خوردندی دست بزیر پای مالیدندی، نشستندی و نماز کردندی و در مسجدها پای برهنه رفتندی و فاضل‌ترین صحابه را جامه خواب نبودی و چون تکیه کردندی در زیر پهلوی ایشان بغیر از زمین هیچ نبودی، و بودی که استنجا بسنگ کردندی و بآب نکردندی و با نعلین نماز کردند و از خوردن جو و گندم ناشسته احتراز نکردندی» این فقره با برخی از فقرات «زاد آخره» غزالی بی‌شباهت نیست هم‌چنانکه فقره‌ای دیگر نیز از این رساله (شرح اوراد وضو) نیز با اندک تفاوتی همان است که در اثر نفیس فارسی زاد آخرت غزالی است. (فهرست مجلس ج 9 چاپ اول ص 954- 950).
يادداشتهاي مربوط به مشخصات ظاهري اثر: نوع خط:رساله طالع نامه و رساله فقه از غزالی و دو برگ یادداشت بین این دو رساله یاد شده، به خط نستعلیق و گویا از جعفر پسر محمدحسین است در 1211ق که با قلمی دیگر و ریزتر و روی برگ‌های بزرگ‌تر از قطع دیگر برگ‌ها نوشته.
يادداشتهاي مربوط به نسخه موجود: 2چند فقره حاشیه از مولف با نشان «منه» و نیز چند فقره حاشیه بدون نشان در حواشی آن موجود است.
يادداشتهاي مربوط به کتابنامه ، واژه نامه و نمايه هاي داخل اثر: این رساله دارای پنج باب است بدین قرار: باب الایمان.
يادداشتهاي مربوط به نمايه ها، چکيده ها و منابع اثر: ماخذ فهرست: مجلد سوم، صفحه 2463- 2465.
صحافي شده با: دعا و حرز1035553
تاريخ: 20121020
محل و شماره بازیابی: 149214