فعلت فلا تلم(قطب‌الدين شيرازي (محمود بن مسعود))

شماره بازیابی: 3923/35
شماره مدرک کتابخانه مجلس: IR‮‭10-36333‬‬
زبان اثر: عربي
سر شناسه: ع‍م‍ادال‍دی‍ن‌ شیرازی، م‍ح‍م‍ود بن مسعود، قرن 10 ق.
عنوان و نام پديدآور: فعلت فلا تلم/ قطب‌الدین شیرازی (محمود بن مسعود)
تاریخ کتابت: حدود قرن 8ق.
نام خاص و کميت اثر: ص 235 – 274.
قطع: ‮خشتی. ‭13‬*‭18‬سم. ‭270‬ص. ‭19‬س.‬
آغاز، آغازه، انجام، انجامه: 1آغاز شرح حمادی: الحمدلله رب العالمین… یقول احوج خلق… محمد بن علی بن حسین المنجم الحمادی لما کان… التذکره… من مصنفات افضل المتاخرین استاد العالمین… شدید الانغلاق عسر المرام محتویا علی اصول لم یطلع علیها المتقدمون المتس منی بعض الاصحاب ان اکتب له شرحا لیسهل الاطلاع علی معانیها و ادراک الاصول المخترعه و فحاویها… و اضفت الیه ما سنح للفکر من اصول ینحل بها جمیع الاشکالات الوارده علی حرکات الافلاک من غیر خلل و بعد اتمامه سمیته تبیان مقاصد التذکره… .
1آغاز کتاب (از نسخه کامل): اما بعد حمدالله خالق الافلاک و مدیرها… فان احوج خلق الله الیه محمود بن مسعود… یقول انی اتفکر فی صناعه التصنیف و اجیل نظری علی جمهور اصحاب التالیف فاجد الاقرب منهم فی افانین العلوم غورا و الانزر فی اقسام التعالیم قدرا اشد اقداما علیه و اصدق جموحا الیه… ثم کانوا یهابون تصنیف الکتب و یکبعون عنه حتی اعتذر اکثر ذوی لسبق منهم باقتصا رهم علی تدوین الحکمه فی القلوب الحیه دون الجلود المیته اتهاما منهم لانفسهم ان لا یکونوا من ذوی الخبره… و قد قیل لا یقدم علی التصنیف الامائق اوفائق… و قد وقع الی کتاب لنابعه من نوابغ الملوان و دامغه من دوامغ الحدثان، سماه تبیان مقاصد التذکره استلب فیه کتاب التحفه الشاهیه مجاهره و اغار علی ما فیها مکابره لکن لما کانت التحفه اصلف و اشرف من ان تسلس لکل متکلف متصنیع… صعب علیه حلها… لکونه ممالم یقرع سمعه و لم یلائم علمه فظن انه وجد تمره الغراب او سبق الهجین العراب… انی لا ادعی للتحفه بحبل العصمه اعتصاما… بل اقول انها لم یقدم الحسناء ذاما… و کفی المرء فخرا ان تعد معایبه الا انه بالغ فی الرد علی صاحبها اثناء المقال و جاوز فی نقض قواعده حد الاعتدال و لعمری لقدعقه فما انصفه… لانه قسم التحفه الی قسمین صحیح و سقیم عنده و اختار لنفسه الصحیح و اضاف الی صاحبها السقیم بان یقول قال و یکتب فصلا من التذکره ثم ینظر فی ذلک الفصل من التحفه فان صح… عنده یقول اقول و یکتب ذلک الفصل بعینه من التحفه داب النساخ لا العلماء… فلا بارک الله فی سارق مثله و ان لم یصح عنده یقول قال صاحب التحفه کذا و یورد ایرادات بارده و اعتراضات غیر وارده… و مما ینبغی ان یعلمه ان الرجل انما ینبغی ان یعلم مرتبته من جیده لا من ردیه… و لیس کل من هفا قلمه هفا حلمه و لا کل من هفا حلمه اصر علیه… ولوا اطرح کتاب لاستما له علی هفوات معدودات لوجب… ان تطرح الکتب البشریه… ولو لم یکن للتحفه سوی حسن الجمع و لباقه الترصیف وضم کل شکل الی شکله… لوجب للزاری علیها ان یسجدلها… فکیف اذا اشتملت مع ذلک علی بدایع و روائع لم یطلع علیها المتقدمون… و حل اشکالات اعتاصت علی افاضل کل زمان حتی من آدم الی الان… .
2پایان نسخه کامل: … و عندالله احتسب مده ضیعتها فی تصفح اقاویلک و فدیت بها ازمنتهم عن اسارک و ایاه اسال ان یوفقنی لاستخراج الحق من معادنه ورد الباطل الی مکامنه و ان یجعلنی من الفائزین بسعاده الابد و لعقابه من الامنین.
نوع کاغذ:سمرقندی ضخیم.
تزئینات جلد:تیماجی مشکی دارای لبه برگردان با عطف قهوه‌ای.
بر پشت برگ اول یادداشتی از میرزا محمدطاهر تنکابنی دیده می‌شود.
تنکابنی در این یادداشت دو بیتی را که به هنگام اقامت در موصل بر مرقد شیث (ع) دیده نقل کرده است.
در چند جای دفتر نوشته و مهری کوچک و مربع است که سیاه شده.
نک: کراوزه، 508؛ بروکلمان، ذیل یکم، 931.
محمد بن علی بن حسین حمادی منجم در شرحی که بر تذکره نصیریه در هیئت نگاشته (با نام تبیان مقاصد التذکره) بر کتاب تحفه شاهیه اعتراضاتی کرده است و قطب شیرازی این کتاب را در (بیان اشتباهات و اغلاط حمادی و تحریفاتی که در نقل عبارات تحفه مرتکب شده) نگاشته.
او در مقدمه مبسوط این کتاب نمونه‌هایی از تحریفات و اشتباهات او را یاد می‌کند و پس از مقدمه، به تدریج بندهایی از کتاب حمادی را با عنوان «قال رحمه الله اقول» می‌آورد و با عنوان «اقول» به بیان مطالب کتاب و نقض بر حمادی می‌پردازد. شیرازی تمام کتاب تبیان مقاصد التذکره را در این کتاب نقل کرده تا مبادا کسی او را به خست متهم سازد و نیز (تا جاودان شود و مردم اعصار جاودانه او را نفرین کنند، ص 255). قطب شیرازی حملات و اعتراضات خود را بر حمادی با عتابات و خطابات کنایت آلودی آمیخته و عباراتی در ذم او به کار می‌برد که برخی از آنها از شاهکارهای ذم مدح نما به شمار می‌آید تا آنجا که کسی، گویا از همان عصر تالیف این کتاب، تشنیعات و عبارات خاص قطب را در یک رساله گرد آورده که در همین دفتر ضمیمه شده است.
قطب شیرازی این کتاب را به نام اصیل‌الدین حسن فرزند خواجه نصیر نوشته و در پایان مقدمه مبسوط این کتاب با تکریم و اجلا فراوان از او یاد می‌کند.
غیاث‌الدین منصور دشتکی در کتاب اللوامع النوریه (ش 2/ 6393) از مولف تبیان مقاصد التذکره نقل‌هایی می‌کند (بدون ذکر نام کتاب). نظام نیشابوری در توضیح التذکره از شرح دیگر بر تذکره که پیش از شرح او نوشته یاد می‌کند و مقصود او یا همین شرح حمادی و یا شرح شمس‌الدین عبیدی تبریزی است.
بروکلمان از شرح حمادی (بدون ذکر نام خاص آن) یاد می‌کند اما نسخه‌ای جداگانه از آن نشان نمی‌دهد به نظر می‌رسد نسخ آن (یا نسخ کامل آن) به استثناء نسخی که در فعلت فلاتم گنجانیده شده است اندک است.
در این کتابخانه سه نسخه از این کتاب فعلت فلا تلم موجود است و یکی نسخه‌ای است که تنکابنی به آن اشاره کرده است) که نسخه‌ای است ممتاز و مذهب که برای کتابخانه الغ بیک نوشته شده و خط الغ بیک صدرالدین دشتکی ثانی (محمد بن منصور) موجود است.
سه نسخه دیگر در مجموعه طباطبایی وجود دارد (ش200). در ترکیه نیز دو نسخه موجود است که کراوزه آن را یاد می‌کند.
نسخه حاضر تمام مقدمه مبسوط قطب شیرازی و سپس انتخابی است از متن کتاب فعلت فلاتم و کاتب نسخه خود در حاشیه صفحه پس از خطبه می‌گوید: «الی هنا وقع الانتساخ مرتبا و من هنا وقع الانتخاب لعدم فرضه الاستکتاب».
مرحوم میرزا طاهر تنکابنی در کنار صفحه اول نوشته است: «این رساله ناتمام است و تمام این نسخه را در مجلد دیگر دارم».
پشت برگ اول رساله نوشته «کتاب فعلت فلاتم صنعه احوج خلق الله محمود بن مسعود بن المصلح الشیرازی ختم الله بالحسنی».
بنابراین دور نیست که این نوشته خط قطب باشد. در زیر آن نوشته و مهری کوچک بوده که سیاه کرده‌اند و تراشیده‌اند.
يادداشتهاي مربوط به مشخصات ظاهري اثر: نوع خط:نستعلیق تحریری.
يادداشتهاي مربوط به نسخه موجود: 1با دو قلم بر پشت و روی یک برگ اضافی آغاز دفتر فهرست مندرجات دفتر دو بار (با قلم کهن و نو) نوشته‌اند.
مشخصات اثر: شکل و سجع مهر:
متن يادداشت: بر پشت برگ اول مهری مدور و بزرگ با نقش «علاءالدین محمد الحسینی» دیده می‌شود.
يادداشتهاي مربوط به نمايه ها، چکيده ها و منابع اثر: ماخذ فهرست: مجلد ششم، صفحه 4953-4955.
يادداشتهاي مربوط به خلاصه يا چکيده: نقض است بر محمد بن علی حمادی و بر کتاب او: شرح تذکره نصیریه.
صحافي شده با: شرح الاسماء الحسنی/ محیی‌الدین محمد = ابن العربی502697
تاريخ: 20140416
محل و شماره بازیابی: 125845