قصائد مصنوع و بدیعیات

شماره بازیابی: 1130
شماره مدرک کتابخانه مجلس: IR‭10-19578‬
زبان اثر: فارسی
عنوان و نام پديدآور: قصائد مصنوع و بدیعیات [نسخه خطی]
قطع: ‮وزیری. ‭16/5‬*‭26/5‬سم. ‭104‬گ. ‭15‬س یا بیت. ‬
آغاز، آغازه، انجام، انجامه: آغاز:بسمله، سیراب‌ترین شکوفه گلشن سخندانی…
هزار گلشن رویت به دهر حسن نما/ غبار برزن کویت به مهر داده ضیا
تزئینات نسخه:فقط در آغاز قصیده سلمان ساوجی و قصیده تیمور حسینی هریک سرلوحی می‌باشد (گ 51 و 83) و گ 1 و 4 و 18 و 34 و 37 دارای سرسوره‌هایی است که بر آنها نام قصیده و شاعر نگارش یافته و این عناوین به خط نویسنده اصل نسخه نیست و نویسنده چنان‌که تذکر داده شد بعضی را به غلط نگاشته است.
همه برگ‌ها با طلا جدول‌کشی شده و ابیات قطعه‌ها و رباعیات و غزل‌های مستخرجه از قصائد با شنگرف و رنگ‌های گوناگون نگارش یافته است.
نوع کاغذ:بخارائی.
تزئینات جلد:تیماجی ضربی.
3برگ 58 و 59 جا‌به‌جا گذارده شده و بنابر شماره‌ای که بر برگ‌ها پیش از این گذارده شده، میان برگ 74 و 75 کنونی دو برگ بوده و اینک نیست و گذشته از این موافق همان شماره‌ها سی و یک (31) برگ هم در آغاز نسخه بوده و اینک نیست و نسخه هم با همین نقص وارد این کتابخانه گردیده است.
1. قصیده مصنوع حافظ علی بن نور که در مدح شاه اسماعیل اول صفوی است، مقدمه نثری و قطعه‌هایی که از توشیح و حشو مضارع اولی و آخری و حشو مضارع مستخرجات قصیده حاصل می‌گردد و در مدح این پادشاه می‌باشد پیش از قصیده گذارده شده (برگ 1-18).
2. قصیده حافظ علی بن نور در صنایع بدیعیه که آن را به نام «ممتاز البدایع» نامیده و نیز مقدمه‌ای به نثر دارد (برگ 18-31). وی این بدیعیه را به نام حسین میرزا گورکان در 180بیت و در مدت یک‌سال (908-909ق.) به انجام رسانیده.
آغاز: بهترین صنعتی که موشح به ترصیع جواهر ابداع…
ای ز دادت نموده جور فرار/ بی مرادت نبوده دور به کار
3. قطعه‌ای است مصنوع دارای مقدمه نثری و 15بیت که ظاهرا در وصف شیخ مجدالدین نام انشاء شده و نام شاعر آن در مقدمه و خود قطعه نیست و شاید که از صاحب قصیده پیشین باشد (برگ 32-33).
آغاز: بعد از ادای ثنای واجب الوجود…
حمیده خلق ایانیک سیرتی کامروز/ به حشمت تو کسی نیست در جمیع دیار
4. قصیده مصنوع دیگری است که حافظ علی بن نور در مدح سلطان حسین گورکان انشاء نموده و مقدمه‌ای به نثر در آغاز آن نوشته و نیز قطعات مستخرجه از قصیده را خود شاعر پس از مقدمه و پیش از قصیده گذارده است (برگ 34-50).
5. قصیده مصنوعه سلمان ساوجی است که در وصف غیاث‌الدین محمد وزیر انشاء نموده و دارای مقدمه مختصری به نثر می‌باشد و قطعات مستخرجه از قصیده در آخر است (برگ 51-62).
6. قصیده مصنوع فصیح‌الدین رویی (در عنوان قصیده مولف بدین نسبت معرفی شده و ظاهرا مراد فصیح‌الدین خوافی است) و قطعه‌های مستخرجه از قصیده در آخر است (برگ 63-74).
7. قصیده «بدایع الاسحار فی صنایع الاشعار» جمال‌الدین قوامی مطرزی (برگ 75-82).
8. قصیده مصنوع تیمور حسینی از شعرای ق 11ق. که در مدح شاه صفی صفوی (1038-1052ق.) انشاء نموده و مقدمه‌ای به نثر نیز بر آن نگاشته، نویسنده‌ای به غلط نام سراینده قصیده را در میان سرلوح آملی شیرازی نوشته است.
توضیحاتی درباره قصائد مصنوع و بدیعیات:
سید ذوالفقار شیروانی که از شعرای ق 6ق. و معاصر خاقانی و جمال‌الدین بن عبدالرزاق و کمال اسمعیل بوده قصیده‌ای مشتمل بر صنایع بدیعیه و عروضیه و توشیحات و دوائر و دیگر صنایع که قطعات و ابیات بسیاری از ترکیبات حروف و کلمات مصارع آن به دست می‌آید: در مدح صدر سعید الماستری انشاء نموده و بنا به گفته مولف تذکره الشعراء هفت خروار ابریشم جایزه گرفته است.
نگارنده تاکنون کسی را مقدم بر این شاعر در انشاء چنین قصیده‌ای نیافته و حافظ علی بن نور در مقدمه قصیده خویش که به نام سلطان حسین انشاء نموده صریحا گفته که سید ذوالفقار مخترع این‌گونه قصیده است و در تذکره الشعراء گوید:
«از قصیده مصنوع سید بعضی نوشته خواهد شد تا نموداری باشد:
چمن شد از گل صد برگ تازه دلبروار/ بهار یافت بهاری ز باد در گلزار
نهال چو قد دلبر چمان شود در رقص/ لسان فاخته چون بیدلان بنالد زار
ارم ز روی تناسخ ببوستان آید/ خزان خزان چو در آید بباغ باد بهار
و از هر سه بیت این قصیده بیتی اخراج می‌شود بدین نسق در بحور مختلفه:
گل صد برگ دلبروار چون در بوستان آید/ بهاری باد در گلزار چون بیدل خزان آید»
پس از سید ذوالفقار، جمال‌الدین سلمان بن محمد ساوجی (692-779ق.) که شرح حال وی در ضمن معرفی نسخه ش 907 نگارش یافت و چند اثر و مولفه او را در این فهرست نام برده‌ایم، به تقلید سید قصیده‌ای که شامل صنایع بیشتری از قصیده اولی می‌باشد در مدح خواجه غیاث‌الدین محمد صاحب دیوان انشاء نموده و خود وی در دیباچه آن چنین گوید:
«اما بعد این قصیده‌ایست مشتمل بر صنایع و بدایع و بیان اصول بحور و مزاحفات و منشعبات آن چنان‌که شصت و چهار بحر و قریب صد و بیست صنعت و دوائر سته که اوزان شانزده‌گانه و تفکیک بحور از آن معلوم گردد در آن مندرج است. موشح به قطعه چند مصنوع که بیمن دولت». و نخستین بیت قصیده سلمان:
صفات صفوت رویت بریخت آب بهار/ هوای جنت کویت ببیخت مشک تتار
پس از سلمان ساوجی حافظ علی بن نور عیشی تخلص که از شعرای ق 9 و 10ق. بوده و بنا به گفته سام میرزا در سا اصل وی از غوریان هرات است دوبار این قصیده را تقلید نموده، بار نخستین بنابر تصریح در مقدمه آن که نسخه حاضر دارای آن است به فرمان سلطان حسین میرزا (بایقرا) انجام یافته و مزایای چندی بر قصیده پیشین دارد و بنابر تصریح در آخر آن:
تاریخ سال و مدت نظمش چو عقل جست/ گفتم جواب او که بیک سال شد تمام = 908
یک سال وقت صرف انشاء آن نموده و در 908ق. خاتمه یافته است.
آغاز مقدمه: ترصیع جواهر محامدی که مطلع قصیده مصنوعات بدان زینت پذیرد حمد و سپاس متکلمی است…
آغاز قصیده:
حریم حرمت کوی تو جنت ابرار/ شمیم نکهت موی تو راحت احرار
و پس از این حافظ علی بن نور نیز قصیده‌ای به همین طرز با صنایعی افزون از قصیده پیشین خویش در مدح شاه اسمعیل صفوی انشاء نموده و در مقدمه نثری آن بر خلاف سیره نویسندگان از نعم ولی نعمت گذشته خویش سلطان حسین میرزا سپاسگزاری نموده و تاریخ انشاء آن ورود شاه اسماعیل به خراسان می‌باشد.
آغاز مقدمه: نظم لالی قصائد حمد و سپاس و عقد جواهر فرائد محمدت بیقیاس صانعی را سزد که…
آغاز قصیده:
شراب شربت ذوقت شفاست ای دلدار/ عذاب محنت شوقت بلاست بی مقدار
آخرین قصیده صنعتی که در این نسخه می‌باشد قصیده تیمور حسینی از شعرای معاصر شاه صفی (1038-1052ق.) صفوی است و چنان‌که در دیباچه آن تصریح نموده انشاء آن در هنگام جنگ با روم و انجام آن در هنگام فتح قلعه ایروان بوده است و نیز خود وی در معرفی از این قصیده گوید:
«مشتمل است بر یکصد و شصت و دو بیت و قریب یک‌صد و سی بیت از او مشتق می‌شود. متناول بر اصول بحور و منشعبات و مزاحفات از مطبوع و نامطبوع که مخصوص شعراء عرب است و دوائر سته که مخرج اوزان نوزده‌گانه است و تفکیک بحور و اوزان مختلف و تعاریف اقسام قوافی صحیح و سقیم و ذکر صحت ایطاء جلی در بعضی مواد و حدود محسنات از صنایع بدیع و بیان که به رساله فارسی که اختلاف کثیره داشت ملتفت نشده بدان عمل شده و قریب چهل صنعت از صنایع بدیع با چند بحر و لقب قافیه مزید قصیده مولانا مذکور (مراد اهلی شیرازی است) و بعضی از صنایع که تکرار در آن قصیده واقع شده بود التفات ننموده متوجه صنایع غریبه شد».
وضعیت استنساخ نسخه: نویسنده از خود و سال نگارش نامی نبرده ولی از قرائن آشکار است که در اوائل نیمه دوم ق 11ق.م. نگاشته شده است.
يادداشتهاي مربوط به مشخصات ظاهري اثر: نوع خط:نستعلیق خیلی خوب. (شامل قصاید مصنوع است).
يادداشتهاي مربوط به نسخه موجود: 1روی برگی که پیش از نسخه ننوشته موجود است به نام «شرح قصائد خواجه سلمان ساوجی و مولانا اهلی» معرفی شده و چنان‌که گفتیم این نویسنده نیز به خطا رفته و شرح نیست و خود قصائد است و معمائی به نظم به خط همین نویسنده نیز در اینجا است.
يادداشت عمليات: ‏
يادداشتهاي مربوط به نمايه ها، چکيده ها و منابع اثر: ماخذ فهرست: مجلد دوم، صفحه 1624-1626.
يادداشتهاي مربوط به خلاصه يا چکيده: در این مجموعه چند قصیده مصنوع و چند بدیعیه است که به ترتیب در اینجا یاد می‌شود:
تاريخ: 20150407
محل و شماره بازیابی: 113688