نامه خواجه نصیر به اثیرالدین

نبذة عن كتاب نامه خواجه نصیر به اثیرالدین

شماره بازیابی: ‭2938/19‬
شماره مدرک کتابخانه مجلس: IR‭10-30151‬
زبان اثر: فارسی
عنوان و نام پديدآور: نامه خواجه نصیر به اثیرالدین [نسخه خطی]
نام خاص و کميت اثر: ص 136-140.
قطع: رقعی. 12*19سم. 179ص. 20س.
آغاز، آغازه، انجام، انجامه: 1هرچند که روزگار بیدادیهاست/ یا رب که مرا از تو چه آزادیهاست
بی زحمت امید و غم وصل و فراق/ این بس که زدیدار توام شادیهاست
جناب همایون و ذات میمون مخدوم معظم ملک الحکماء اثیرالمله والدین، که مقصد آمال افاضل و مطلع انوار فضائل است همیشه بکرامات ذوالجلالی- و کمالات لایزالی محفوف باد. دعاگوی مخلص محمد الطوسی خدمت و دعا میرساند و هرچند دولت مشاهده طلعت همایون یافته است که اقتضاء اقتناء خطی از آن جناب نکرده اما از آن وقت باز همیشه بنیل این سعادت بار دیگر متحنن و متعطش بود… و تا بشارت تزیین خطه عراق بمقام مبارک شنیده این شوق و شعف تضاعف پذیرفته. بنابر وثوقی که بمکارم اخلاق عالیه حاصل است دو سه موضع از جمله مواضع که در خاطر از آن خارخاری بود اختیار کرد و آنرا وسیلت اقتباس اشراقات ضمیر منیر مخدومی… سازد… .
2… اگر رای همایون به افادات بیان این نکت تفضل فرماید از الطاف او عجب نباشد زحمت از حد گذشت هم مکارم اخلاق مولوی عذر خواه و الدعاء.
تزئینات متن:عناوین و عبارات- یا اشعار تازی در سراسر دفتر شنگرف است و به نظر می‌رسد از یک نویسنده است اما با دو قلم تمام صفحات دارای جداول سه خطی با قلم مشکی و قرمز و منطقه به قلم قرمز است.
نوع کاغذ:اصفهانی.
تزئینات جلد:تیماجی مهر قرمز رنگ.
نک: آثار و احوال، 284-285.
متن عبارت نامه چنین است: «و نیز اگر آن را (پاسخ را) بعراضه سفر مغرب مقرون گرداند یعنی از نوادر فوائد و نکتی که سانح شده باشد مانند اصول رصدی محدث اگر تعلیق افتاده باشد یا نکتی بکر که بر خاطر مبارک فائض شده باشد دعاگوی مخلص را تنبیهی کند آن انعام مضاعفه شود».
سطور نخستین پاسخ این سوال که آقای مدرس رضوی آن را از نسخه‌ای نقل کرده‌اند که پاسخ در آن به خواجه منسوب شده عینا همان است که در آغاز پاسخ خواجه به شمس‌الدین کیشی می‌بینیم حتی عنوان «شمس المله و الدین» که لقب کیشی است و این خود نیز شاید قرینه آن است که متعصبی خواسته است سوال را از اثیرالدین و جواب را از خواجه بنمایاند. در هرحال این سوال به فارسی شیرین و سلیسی است و از مقدمه آن چنین استفاده می‌شود که خواجه نصیر و ابهری پیش از این مکاتبه، ملاقات کرده‌اند. در این نامه این سه سوال (بحث) مطرح شده:
بحث اول. اشکالی است درباره قاعده عدم صدور کثیر از واحد و منافاه آن با اثبات وجود علت اولی.
بحث دوم. زمان از جمله مشخصات حرکت است پس نشاید که زمان معلول حرکت باشد چه مشخص محال باشد که معلول متشخص خود بود.
بحث سوم. درباره دایره‌ای است که مرکز او حامل مرکز دائره دیگر باشد.
شیوه این سوال (خاصه در بحث سوم) گواه عظمت مقام علمی سوال کننده و احاطه او بر اقوال و آراء متقدمین و متاخرین است.
وضعیت استنساخ نسخه: رساله‌های موجود در دفتر که با قلم نستعلیق است (جز عبارات تازی) نیز از همین ق 11ق. است اما در ذیل هیچیک از آنها رقم کاتب دیده نمی‌شود و رساله اخیر دفتر نیز ناقص است.
يادداشتهاي مربوط به مشخصات ظاهري اثر: نوع خط:شکسته نستعلیق.
يادداشتهاي مربوط به نسخه موجود: 1این دفتر در دست شاهزاده فاضل قاجار عبدالعلی میرزا پسر حاج فرهاد میرزا که عبدی تخلص داشته، بوده و یادداشت‌های متعددی از او بر برگ‌های اضافی موجود در اول دفتر و بر پشت آخرین برگ دیده می‌شود و او خود فهرست رساله‌های موجود در آن را به طور دقیق با ذکر شماره صفحه نوشته و تنها شماره اخیر را که ناقص بوده در فهرست یاد نکرده. وی در کنار برخی از رساله‌ها نظراتی نیز ابراز داشته و از آن جمله در کنار رساله اشتراک وجود (در فهرست: رساله در تحقیق معنی وجود) از مولی رجبعلی تبریزی، عبدالعلی میرزا مولف را «متکلم هیج ندان» و رساله اشتراک او را «غالبا نامربوط» خوانده است.
مشخصات اثر:
یادداشتهای تملک:
شکل و سجع مهر:
متن يادداشت:
در نخستین برگ دفتر تملک میرزا محمدابراهیم مورخ 1197ق. دیده می‌شود.
مهر بیضی «عبده سید رضی موسوی» مورخ 1190ق. دیده می‌شود.
يادداشتهاي مربوط به نمايه ها، چکيده ها و منابع اثر: ماخذ فهرست: مجلد پنجم، صفحه 3965-3972.
يادداشتهاي مربوط به خلاصه يا چکيده: نامه سوال و جوابی در سه مسئله فلسفی بین خواجه نصیر طوسی و اثیرالدین ابهری مبادله شده. در آغاز چند نسخه از این سوال (و از آن جمله همین نسخه حاضر)، لقب اثیر المله و الدین برای مخاطب یاد شده و پس از چند سطر، چنین آمده «دعاگوی مخلص محمد الطوسی خدمت و دعا می‌رساند». اما در یک نسخه به جای اثیرالمله نصیرالمله آمده و نام «محمد الطوسی» پس از «دعاگوی مخلص» حذف شده. پیداست که مقتضای نسخ نوع اول آن است که خواجه نصیر از اثیرالدین سوال کرده و از نوع دوم به عکس فهمیده می‌شود. آقای مدرس رضوی در آثار و احوال خواجه، جواب این سوالات را یکی از مولفات خواجه نصیر یاد و به نسخه مخالف نیز اشارت کرده است. به نظر این نگارنده احتمال اینکه- صاحب سوال خواجه است و کسی (از روی تعصب نسبت به خواجه) «اثیر» را «نصیر» و نام سائل را حذف کرده- رجحان دارد خاصه اینکه سائل در نامه خویش، از مسافرت مخاطب به مغرب یاد کرده و هم از او خواسته که اگر در این سفر مغرب بر نکته‌های تازه و فوائدی خاصه در مورد اصول رصد، دست یافته در پاسخ این سوال قید کند و پیداست که اثیرالدین در فتنه مغول از ایران گریخت و به شام و روم رفت. و از طرفی علاقه و عنایت شدید خواجه نیز به کار رصدی که در آن وقت دست به کار بنیان گذاری آن بوده هویدا است.
صحافي شده با: حدیقه هلالیه = شرح دعاء رویت هلال از صحیفه سجادیه/ شیخ بهاءالدین محمد عاملی 496606
تاريخ: 20130701
محل و شماره بازیابی: 122520