وقوف سجاوندی (استخراج و تلخیص از: تاج الدین محمد زندوی بخاری.)

شماره بازیابی: ‭815/3‬
شماره مدرک کتابخانه مجلس: IR‭10-19039‬
زبان اثر: فارسی
عنوان و نام پديدآور: وقوف سجاوندی [نسخه خطی]/ استخراج و تلخیص از: تاج الدین محمد زندوی بخاری.
نام خاص و کميت اثر: ص 42-136 دفتر.
يادداشتهاي کلي: نسخه حاضر مقدمه فارسی بخاری را که در بیشتر نسخ هست ندارد.
اصل کتاب وقوف القرآن.
این نسخه مجددا توسط آقای حائری معرفی شده است.
2… و لا وقف فی المعوذتین الی آخرها لصحه العطف و انتساق الکلمات بعضها علی بعض فی مقول واحد.
درباره تاج الدین محمد زندوی (یا زندنی) بخاری نک: المشتبه، 306 و غایه النهایه جزری 2/242 و 254 و تاج العروس باب النون ماده (زنن) و درباره نسخ وقوف یا مقدمه زندوی نک: فهرست اونس، 3؛ الهیات، 1/449؛ فهرست مخطوطات فارسی در قاهره (طرازی). در منهاج النشر حسین بن عثمان (شاگرد ابن الجزری صاحب النشر) از «تاج المله و الدین مصدر بخاری که انتخاب سجاوندی نمود و علل را حذف کرد» یاد شده. و همین نام در کتاب وقوف قرآن فارسی (ش 2/910 گوهرشاد مشهد) آمده (فهرست آنجا: 197) دور نیست مقصود همین تاج الدین محمد زندوی (زندنی) باشد.
چند تن نیز کتاب سجاوندی را تلخیص کرده‌اند و یا با کم و افزون کردن مطالب، تحریری دیگر از آن فراهم آورده‌اند و بیشتر نسخه‌های موجود در کتابخانه‌ها که در فهارس با عنوان «کتاب وقوف القرآن تالیف سجاوندی» شناسانده شده یکی از چند تلخیص و تحریر است نه اصل تالیف سجاوندی و از آن جمله است نسخه ش69 دانشگاه و ش258 سپهسالار و ش 496 د الهیات. در این کتابخانه چند نسخه از اصل کتاب الوقوف موجود است: 1. نسخه کهن ق 6-7ق. و ناتمام (ش2726). 2. نسخه کامل و از حدود ق 10ق. (ش897 طباطبائی). 3. نسخه دیگر (ش5958).
اینک برای روشن شدن مطلب و امتیاز اصل وقوف از تحریرهای دیگر، به وصف کتاب (از روی نسخه کامل آن) می‌پردازیم:
سجاوندی در مقدمه مبسوط کتاب به بیان پنج قسم (مرتبه) وقف در قرآن و استدلال و توضیح درباره هر یک پرداخته و در اوایل مقدمه از کتاب المقاطع و المبادی و کتاب المرشد یاد می‌کند و مولفان آنها را (بدون تصریح به نام آنان) می‌ستاید و در آغاز هر سوره تنها نام سوره را یاد می‌کند (بدون ذکر عدد آیات، حروف، کلمات رکوعات، اعشار، اخماس، مدنیات و مکیات و دیگر خصوصیات که کما بیش در تمام تلخیصات و تحریرات سجاوندی در آغاز سور دیده می‌شود).
سجاوندی کتاب خویش را در سوره اخلاص پایان می‌دهد و می‌گوید: در معوذتین (فلق و ناس) هیچ وقفی نیست.
نسخه وقوف القرآن که در فهرست اوقاف بغداد (اسعد طلس، 79) شناسانده و صدر آن نقل شده بدون تردید همین کتاب تالیف محمد بن طیفور سجاوندی است.
کتاب وقوف سجاوندی را چند تن از مقریان (پس از سجاوندی) تلخیص کرده و یا با کم و افزون کردن آن (با حفظ اساس پنج مرتبه وقف) نسخه‌ای دیگر از آن فراهم آورده‌اند و این نگارنده تا این زمان این چند نوع انتخاب و تلخیص را که در زیر یاد می‌شود می‌شناسد:
الف. نسخه وقوف سجاوندی از ابوالمکارم محمد بن محمد زندوی بخاری که مقدمه‌ای به پارسی دارد و نام خود را در مقدمه هم‌چنان که یاد شد آورده و نیر در مقدمه مراتب و علامات سجاوندی و علامات افزوده خویش را با اختصار یاد کرده است. در این نسخه، استدلالات و تعلیلات سجاوندی حذف و برخی نکات تجوید و قرائت افزوده شده است.
مولف این کتاب ظاهرا تاج الدین ابوالمکارم (یا ابوالمحامد) محمد بن محمد بن محمد زندنی بخاری است منسوب به زندنه (قریه‌ای در بخارا) که در ق 7ق. می‌زیسته و به احتمال ابن الجزری قبل از 700ق. درگذشته است.
در نسخه‌هایی که از این کتاب دیده‌ام نسبت مولف «زندوی» است و این شاید از آن است که (به قول زبیدی) آن قریه را زنده نیز می‌خوانند (که در این صورت نسبت به آن زندوی می‌شود).
زبیدی در تاج العروس در ذیل کلمه زندنه (که صاحب قاموس گوید قریه‌ای است در بخارا) گوید: «اهمله الجماعه و قال السمعانی و هی ببخارا. الیها تنسب الثیاب الزنبیجیه و یقال فیها زنده بحذف النون الاخیره» و در ذیل نام محمد بن محمد زندنی مقری ماوراء النهر گوید: «کهل اخذ عنه ابوالعلاء الفرضی و عظمه» بنابراین زندنی در سن به کهولت رسیده و استاد فرضی بوده.
شمس الدین ابوالخیر محمد بن محمد بن محمد الجزری در غایه النهایه می‌گوید:
«تاج الدین ابوالمحامد محمد بن محمد بن محمد زندنی بخاری، مقری شرق و محدث شاگرد محمد بن محمد گنبدی و حافظ الدین بخاری و خود استاد ابوالعلاء فرضی و ابو حنیفه انزاری است و جمعی بسیار، قرائت از او فرا گرفته‌اند. تاریخ در گذشت او ضبط نشده و گمان دارم که تا نزدیک به 700ق. در حیات بوده است».
نسخ وقوف زندوی بسیار است اما مقدمه فارسی در برخی از نسخه‌های آن نیست (و شاید نسخه ش 69 دانشگاه نیز از همین نوع نسخ است) در فهرست اونس (موزه لندن ج 4) نسخه‌ای مورخ 930ق. معرفی شده. در فهرست کتب خطی الهیات (تهران) نسخه‌ای از وقوف زندوی، دارای مقدمه فارسی با نام الارشاد تالیف محمد بن طیفور سجاوندی (و در شمار کتب عربی) معرفی شده است.
ب. انتخاب دیگری است از وقوف سجاوندی که در ذکر علامات وقوف همانند نسخه زندوی است با این تفاوت که این مولف گاه استدلال می‌کند و به پاره‌ای از دیگر مسائل قرائت (به جز وقوف) اشارت دارد و نیز در چند جابر سجاوندی خرده می‌گیرد و از آن جمله در اول سوره بقره می‌گوید:
«قال السجاوندی لایجوز الوقف علی تتقون لان قوله الذی صفه الرب و قال استاد البشر قوام المله و الدین عبدالله بن الفقیه نجم المله و الدین محمود لا یجب ان یکون الذی صفه الرب او مفعول تتقون حتی لا یجوز علی تتقون و الافتتاح بالذی جعل لکم بل یجوز ان یکون خبره فلا تجعلواالله او خبر مبتداء محذوف ای هو الذی جعل او مفعول فعل مضمر فعلی هذه الاوجه الثلاثه الافتتاح بالذی جعل لکم جائز». از صاحب این وقوف چیزی نمی‌دانیم جز اینکه پس از قوام الدین عبدالله می‌زیسته و تدوین این کتاب سال‌ها پس از تدوین وقوف زندوی (زندنی) است.
از این کتاب تا این زمان سه نسخه می‌شناسم: نسخه ش 258 سپهسالار (در ج 1 ص 50) و نسخه ش 2006 این کتابخانه (که مقدمه زندوی را کسی با قلم دیگر بر پشت برگ آخر آن افزوده است بدون ذکر نام زندوی). سه دیگر نسخه در مجموعه‌ای در تجوید و قرائت در این کتابخانه است با این تفاوت که بر پشت نخستین برگ آن چنین نوشته: «کتاب خلاصه الوقوف تالیف الامام… ابوبکر احمد بن حسین بن مهران الاصفهانی النیشابوری…». ج. نسخه ش 7744 رامپور که در فهرست آن کتابخانه چنین معرفی شده «شرح حسین بن عثمان بر تلخیص و تحریر دیگری از وقوف سجاوندی از قوام الدین عبدالله بن محمود اصفهانی (گویا این همان قوام الدین عبدالله شیرازی استاد حافظ است که از او یاد کردیم. او را شیرازی اصفهانی نیز نوشته‌اند). نک: فهرست رامپور، (چ 1963م.) 1/134-135.
آغاز، آغازه، انجام، انجامه: 1آغاز کتاب وقوف: بسمله الحمد لله المفتتح کلامه بحمده المجری الا لسنه به رحمه من عنده المستنطق مقاول الفکر علی حوامل نکره… متعنی الله الی املاء هذل الکتاب علی قله الرغائب و کثره المصائب من تتابع الحساد و عود سوق الفضل الی الکساد فعملت اذ شرعت فیه عمل من طب لمن حب… مقصوره علی خمس مراتب… مبرهنا کلا منها بما یعرب عن استیفاء لفظها معناها.
يادداشتهاي مربوط به عنوان و پديدآور: اصل کتاب وقوف القرآن تالیف امام محمد بن طیفور سجاوندی (د: 560ق.) است.
يادداشتهاي مربوط به نمايه ها، چکيده ها و منابع اثر: ماخذ فهرست: مجلد دوم، صفحه 1356-1358.
يادداشتهاي مربوط به خلاصه يا چکيده: سجاوندی در قرآن پنج نوع وقف و هفت علامت ابداع نموده و این تقسیم ابداعی سجاوندی مورد اعتراض عده‌ای از قبیل ابن الجزری مولف النشر قرار گرفت و جمعی دیگر از قراء و مقریان از او پیروی کردند و وقوف سجاوندی را در تالیفات خود شرح دادند و پاره‌ای از پیروان سجاوندی علامات وقف را (نه انواع آن‌را) به 12 رسانیدند.
صحافي شده با: قواعد القرآن / یار محمد بن خدای داد سمرقندی 1032607