کشف حقایق زیج ایلخانی(شارح حسن بن محمد نیشابوری قمی معروف به نظام اعرج (- قرن 7ق))

نبذة عن كتاب کشف حقایق زیج ایلخانی(شارح حسن بن محمد نیشابوری قمی معروف به نظام اعرج (- قرن 7ق))

شماره بازیابی: 3579
شماره مدرک کتابخانه مجلس: IR‮‭10-34753‬‬
زبان اثر: فارسی
عنوان و نام پديدآور: کشف حقایق زیج ایلخانی/ شارح حسن بن محمد نیشابوری قمی معروف به نظام اعرج ( – قرن 7ق)
تاریخ کتابت: 785ق.
قطع: ‮وزیری کوچک. ‭14‬*‭22/5‬سم. ‭486‬ص. ‭25‬س.‬
آغاز، آغازه، انجام، انجامه: 1بسمله رب الهمنا الصواب… اجناس سپاس بی‌قیاس که مقاطع اوهام انام از… .
2… و اینجا سخن در کشف دقایق زیج ایلخانی با تمام رسانیم مامول از کرم عمیم… که چون بر حل مشکلی یا بر شرح مبهمی ظفر یابند بدعاء خیر… نمایند و اگر برهفوتی… واقف شوند بکرم اصلاح فرمایند… فانه مامن احدالا و فیه موضع الا ایزد جل و علا… تا موجب ثناء جمیل و ثواب جزیل گردد.
3وقع الفراغ من تسوید، یوم الخمیس السابع عشر من ربیع الاول سنه خمس و ثمانین و سبعمایه.
تزئینات متن:عناوین و برخی از جداول به شنگرف.
تزئینات جلد:آلبالویی رنگ.
1فهرست مقالات و فصول کتاب به قلم قرمز تازه‌ بر برگ اضافی اول نسخه نوشته شده.
جلد اندکی وصالی شده.
نک: احوال و آثار خواجه از مدرس رضوی، 234؛ ریو، 454 – 455؛ منزوی، 1/ 339.
خواجه در مقدمه زیج ایلخانی تاریخچه چنگیز خان و اولاد او و نیز تاریخ ساختن رصدخانه مراغه را نوشته و از همکاران خود در تاسیس رصد یاد می‌کند اما نظام، مقدمه خواجه را در این شرح حذف کرده است.
از زیج ایلخانی چند نسخه در کتابخانه‌ها هست و قدیم‌ترین آنها نسخه‌ای است در کتابخانه دولتی برلین و به نوشته پرچ مورخ 1290م / 689ق و دیگری در کتابخانه ملی پاریس و به خط دست خواجه اصیل‌الدین پسر خواجه طوسی است. و از آنجا که نظام نیشابوری متن زیج را در شرح خود وارد ساخته، نسخه حاضر را (که مورخ 785ق است) نیز باید یکی از نسخ کهنه و ارزنده زیج ایلخانی به شمار آورد. نظام مقدمه تاریخی خواجه و نیز جداول کتاب را حذف کرده و خود مقدمه‌ای دارد و در ضمن مقدمه از سبب نگارش و شیوه شرح و نیز با ادبی تمام از ناتمامی پاره‌ای از سخنان خواجه (پس از ستایش فراوان او) سخن گفته و چون نسخ این کتاب نادر است سطوری از مقدمه را در اینجا می‌آوریم (ص4 نسخه): «درین زیج با آنک و جازت لفظ را رعایت فرموده در ایراد معانی داد داده است و هر چه او را به نفس خود از رصد مبارک که ذکر آن خواهد فرمود، معلوم شده، با خلاصه انج متقدمان و متاخران را روی نموده ضم کرده چنان که گفته‌اند – کل الصید یوجد فی الفراء – و دور نه که این کتاب را چنانک مشهور است در حیوه ایشان بر ایشان نخوانده‌اند و از مباحث و غوامض آن در آن وقت استکشاف ننموده و بدان سبب اگر در بعضی از مواضع سهوالقلمی افتاده با آن مراجعت نرفته، پس عزیمت مصمم گشت بدان که آن کتاب را شرحی ساخته شود که هیچ عملی از اعمال و هیچ مسئله از مسائل نماند الا که آن را مستند گردانیم براهین هندسی یا عددی یا بسایر مبادی این علم… پس چون متن این کتاب بلغت پارسی بود ما نیز تتبع آن کردیم و شرح را به لفظ پارسی ادا کردیم تا هم رعایت مناسبت کرده باشیم و هم نفع این شرح عام‌تر باشد و همچنین ملتزم گشتیم که لفظ کتاب را اولا ایراد می‌کنیم، آنگاه به شرح مشغول می‌شویم اما جداول را به غیر از آنک کیفیت وضع و تسییر آن شرح دهیم به عرض نرسانیم تا کتاب مطول نشود و اگر کسی جداول را نیز به این کتاب الحاق کند روا باشد و نشناسد قدر این کتاب را الا آن کس که سال‌ها در طلب وقوف بر ماخذ هر عملی و براهین بر هر بابی عمر صرف کرده باشد… و اگر خدای تعالی توفیق بخشد متن این زیج را با شرح به زبان عربی نقل کرده شود».
عناوین این شرح همان عناوین متن است (جز در پاره‌ای از جاها) و اینک فهرست عناوین متن کتاب:
زیج ایلخانی پس از مقدمه دارای چهار مقاله است بدین ترتیب:
مقالت اول: در تواریخ مشتمل بر دو مقدمه و دو باب: مقدمه در ذکر تاریخ‌ها که در این وقت به کار می‌دارند – باب اول: در شرح اقسام شبانروز نزدیک اهل قنا. باب دوم: در تاریخ‌ها که دیگر طوائف به کار می‌دارند (این باب خود دارای هفت فصل است).
مقالت دوم: در معرفت روش ستارگان سیاره و مواضع ایشان (دارای پانزده فصل).
مقالت سوم: در معرفت اوقات و طالع‌ها (14 فصل).
مقالت چهارم: در بقیه اعمال نجومی این مقاله دارای دو باب است.
باب اول: در آنچه تعلق به موالید دارد (مشتمل بر هفت فصل).
باب دوم: در دلائلی که تعلق به طالع عالم دارد (این باب دارای 4 فصل است).
نظام، فصل 7 از باب اول مقاله 4 را تا پایان زیج عینا بدون هیچ شرحی آورده است.
از کشف حقایق زیج ایلخانی چند نسخه در دست است که پاره‌ای از آنها در استوری و در فهرست نسخه‌ها از احمد منزوی یاد شده. در این کتابخانه نیز نسخه‌ای دیگر است که در 827ق در بغداد نوشته شده.
يادداشتهاي مربوط به مشخصات ظاهري اثر: نوع خط:نستعلیق.
يادداشتهاي مربوط به نسخه موجود: 1چند برگ از اواخر تازه‌تر و به خطی دیگر است.
مشخصات اثر: یادداشتهای تملک:
متن يادداشت: پشت برگ اول تملک قطب‌الدین بن سلطان محمد مورخ 962ق دیده می‌شود.
يادداشت عمليات: کنار برگ اول و آخر وصالی شده.
يادداشتهاي مربوط به نمايه ها، چکيده ها و منابع اثر: ماخذ فهرست: مجلد ششم، صفحه 1713-1714.
يادداشتهاي مربوط به خلاصه يا چکيده: بر زیج ایلخانی که خواجه نصیرالدین طوسی آن را به نام هلاکو نوشت.
تاريخ: 20140115
محل و شماره بازیابی: 178160