کلیات مشرقی شیرازی(از: مشرقی.)

شماره بازیابی: 1157
شماره مدرک کتابخانه مجلس: IR‭10-19614‬
زبان اثر: فارسی
عنوان و نام پديدآور: کلیات مشرقی شیرازی/ از: مشرقی.
تاریخ کتابت: ظ ق 11ق.
قطع: وزیری. 18*28/5سم. 361گ. 27بیت.
يادداشتهاي کلي: تاریخ نگارش در نسخه نیست.
يادداشتهاي مربوط به عنوان و پديدآور: مشرقی تخلص شاعری است شیرازی که بنابر تصریح در یکی از ابیات غزلیات (ص 646 نه) ظاهرا حسن نام داشته:
سمع اقران سزد این در نظیم موزون/ که ز قول حسن مشرقی از او بردارم
ولی ممکن است که حسن را وصف قول دانست. از تاریخ برخی از آثار او و ماده تاریخ‌هایی که ساخته و قصائدی که در مدح شاه عباس کبیر و جانشین وی شاه صفی (1038-1052ق.) و امرا و حکام معاصر این دو پادشاه سروده معلوم می‌شود که از شعرای نیمه دوم ق 10ق. و اول ق 11ق. است، در هیچیک از تذکره‌ها نامی از این شاعر نیست.
نگارنده احتمال می‌دهد که تکیه موجود در تنگ الله‌اکبر و قبر موجود در آنکه مردم شیراز آن را مشرقین می‌گویند (آثار عجم، 481؛ طرائق 2/ 229) از این شاعر می‌باشد که مسلما شیرازی است و در این شهر بوده و در مقدمه برخی از کتاب‌های خود بدین تصریح کرده و ابیات کلیات نیز شاهد و گواه بر شیرازی بودن و در شیراز ماندن او می‌باشد.
تذکری که لازم است داده شود این است که شاعری دیگر مشرقی تخلص نیز در همین عصر و زمان در خراسان بوده و صاحب دیوان است و نسخه‌ای از دیوان وی در کتابخانه موزه لندن زیر ش 7800. ADD موجود و در 683 ج 2 فهرست کتابخانه موزه لندن معرفی گردیده و نیز در ص 401-408 تذکره میخانه که در 1028ق. تالیف گردیده درباره او آمده: جوانی است صاحب فضیلت نامش ملک و تخلص مشرقی است، به میرزا ملک مشرقی مشهور شده… تا حال اشعار خود را بر بیاض نبرده و دیوان به سامانی ترتیب نداده و در حاشیه، وفات ملک مشرقی مشهدی در 1050ق. نقل شده است.
بدین تخلص شاعر دیگری از ق 13ق. بوده که نامش محمدحسین است و با سی و نه واسطه به ابوذر غفاری می‌رسد، او در 1299ق. درگذشت و در یکی به خاک سپرده شده. دیوان این شاعر در 1314ق. در تهران چاپ سنگی شده است.
مشرقی شیرازی را در عنوان کتاب‌های این کلیات بدین طرز: ابوالعلاء، حکیم مشرقی، جامع الکلام و القاب دیگر معرفی شده.
نوع کاغذ:فرنگی.
تزئینات جلد:تیماجی.
1. شمس المشرقین، 2. شبستان انس، 3. مثنوی متفرقه، 4. قصائد، 5. ترجیعات، 6. مقطعات، 7. هفت بند مراثی، 8. غزلیات، 9. رباعیات، 10. ساقی‌نامه و دانسته شده که بخش 3 و 10 در نسخه حاضر نیست.
در کتابخانه ملی ملک نسخه‌ای از کلیات مشرقی موجود است که در 1030ق. نوشته شده و پیداست که مسلما از این نسخه کمتر است، چرا که در اینجا مدائحی از شاه صفی (1038-1052ق.) می‌باشد که در آن نسخه نخواهد بود و نسخه دیگری هم به نام مثنویات مشرقی شیرازی در آن کتابخانه موجود است.
اینک مندرجات کلیات مشرقی (نسخه این کتابخانه) را در اینجا معرفی می‌کنیم:
1. شمس المشرقین، این کتاب مثنوی و به تقلید تحفه العراقین خاقانی می‌باشد، در 1010ق. انشا شده و در مقدمه آن گوید: «چنین گوید اضعف ضعفا مشرقی شیرازی… که در اوائل شهر مبارک صیام سنه الف و عشر از هجرت نبویه با بعضی از اقران و برخی از اخوان الصفا در مصلی شیراز مجلس حالی داشتم و از هرجا سخنی از حالات و مقامات.
و این مثنوی در حدود یکهزار و دویست بیت می‌باشد و آغاز آن:
ای نور حدیقه جهان بین/ مه را ز تو زینت است و آئین
2. شبستان انس، در دیباچه نثری این کتاب آمده که «جمعی از دوستان بنابر پرسش از این بیمار ضعیف آمده بودند، گروهی از آنان گفتند که چون در اکثر بحرها از هر گونه سخنان منظوم ساخته‌ای، در بحر بوستان نیز رساله‌ای مشتمل بر آداب دین و ارکان اسلام منظوم نمای». پس از دیباچه نثری مقدمه‌ای منظوم در هفت مقاله نیز بر آن نگاشته و در مقاله چهارم در سبب نظم کتاب شبستان انس چنین گوید:
در نظم اگر برفشانم به خاک/ بروید ز خاک سیه جان پاک
چو دستان سرائی کنم در سخن/ گل از شوق در تن درد پیرهن
مرا مشرقی نام خواندست شاه/ از آن افسرم بر سر مهر و ماه
و فهرست ابواب و فصول کتاب را در انجام همان مقاله بدین گونه آمده:
به ده باب و ده فصل این نظم را/ به توفیق یزدان نهادم بنا
نخستین بود باب توحید و عدل/ سیوم در نبوت به برهان عقل
چهارم امامت به پنجم معاد/ ششم در صلوتست و خمس و جهاد
بهفتم بود صوم و هشتم زکوه/ نهم حج و عاشر جهاد و نکات
به ده باب و ده فصل از این ناظمه/ به توفیق یزدان کنم خاتمه
این مثنوی در حدود دوهزار و دویست و پنجاه (2250) بیت می‌باشد.
آغاز: حمد نامحدود و ثنای نامعدود سزاوار ذات مقدس معلای صانعیست
بنام خداوند ارض و سما/ که باشد مر او را پرستش سزا
3. قصائد، این بخش مرتب به ترتیب ردیف‌ها از الف تا یاء و در حدود هفت هزار و پانصد و پنجاه (7550) بیت می‌باشد و آغاز آن این است:
یا احد کارساز یا صمد بی‌ریا/ انت کثیر النعم انت عظیم العطا
4. مراثی و ترجیعات و موشحات، در نسخه این کتابخانه این سه بخش با یکدیگر مرتبا نوشته شده و در آخر آن تصریح به اتمام هر سه بخش شده و مراثی آن شامل هفت بند در رثاء ائمه اطهار (ع) می‌باشد و ترجیعات آن هم در مدح شاه عباس کبیر و شاه صفی و الله وردی خان حاکم شیراز و موشحات آن در مدح علی بیک و حسن بیگ و حسین بیگ و خالق وردی بیگ می‌باشد و همه این سه بخش در حدود ششصد و پنجاه (650) بیت است.
آغاز هفت بند:
واحسرتا که شمس و قمر در حجاب شد/ ظلمت جهان گرفت و ممالک خراب شد
5. مقطعات، این بخش نیز شامل مدائحی از شاه عباس و امراء وی و ماده تاریخ‌هائی برای فتح لار و بحرین و بندر عباس و وفات رجال و علما می‌باشد و در حدود چهارصد و پنجاه (450) بیت است.
آغاز:
علای دولت و دین نقد حیدر کرار/ که با بزرگی تو همسری نمی‌بینم
6. غزلیات، این بخش مرتب به ترتیب ردیف‌ها است و در حدود نه هزار و پانصد (9500) بیت می‌باشد.
آغاز:
کنم سردفتر دیوان ثنای ایزد دانا/ که شایسته است او را حمد صدقنا و آمنا
7. رباعیات، این بخش در حدود چهارصد (400) رباعی می‌باشد که بدون ترتیب نوشته شده و بدین رباعی آغاز می‌گردد:
در بحر رباعی چو سخن ساز کنم/ روح‌الله را به خویش دمساز کنم
جبریل به بال معرفت سیر دهم/ از کنگره عرش چو پرواز کنم
ابیات این کلیات گاهی بسیار عالی و در عداد اشعار استادان بزرگ است و هنگامی مبتذل و کودکانه. آقای ملک‌الشعرا (بهار) را پس از دیدن این دیوان و کلیات این تردید پیدا شد که شاید اصل دیوان از آن یکی از شعرای بزرگ پیشین بوده و این مرد تخلص‌ها را برداشته و مشرقی به جای آن گذاشته و متوجه نشده که مشرقی جایگزین آن تخلص پیشین نمی‌شود و وزن شعر را هم خراب کرده و یکی از آنها قصیده است که این چند بیت از او است (در ص 382 نسخه):
شنوی گر سخن مشرقی/ نروی از نظر مشرقی
توام بخت و سعادت گردی/ گر بروی بر اثر مشرقی
از گریبان تو طالع گردد/ نور مهر قمر مشرقی
برای نشان دادن نمونه دیگری از قصائد مشرقی این چند بیت را می‌آوریم (از صفحه 164 نسخه):
اگر نه کار جهان سر بسر سراب و هباست/ چرا به نزد خرد کم بها و نازیباست
بلی چگونه بهائی بود بنزد خرد/ چنین قلیل متاعی که حاصل دنیاست
جهان و هرچه درو هست نزد اهل بصر/ کریه و فانی و بی‌حاصل و قلیل بهاست
اگر تو را زمن این ماجرا عجب آمد/ نظر گمار و ببین تا بر اهل فضل چراست
مندرجات آن به ترتیب عبارت است از:
1. دیباچه کلیات (ص 1-7) پس از حمد و ثنا فهرستی از مندرجات کلیات را معرفی نموده و البته کتاب سوم و دهم در این نسخه نیست و نویسنده همین دیباچه که غیر از خود مشرقی است پس از نام بردن کتاب‌های کلیات فهرستی از قصائد مندرجه در این کلیات به ترتیب ردیف‌ها از الف تا یاء مرتب نموده و در پایان دیباچه گذارده و صفحه نخستین دیباچه افتاده و از سطر نخستین موجود این است:
یا ارحم الراحمین مقدمه، فهرست محامد سرادقات جلال با افضال و دیباچه مشارق.
2. شمس المشرقین (ص 8-51) با دیباچه نثری.
3. شبستان انس (ص 52-129) با دیباچه نثری.
4. قصائد (ص 130-384).
5. مراثی و ترجیعات و موشحات (ص 384-406).
6. مقطعات و تواریخ (ص 406-423).
7. غزلیات (ص 424-707).
8. رباعیات (ص 708-747).
از آغاز و انجام و میان ص 445-446 و 454-455 افتاده است و با این نقص‌ها چنان‌که قبلا صورت جزء آن را گفتیم در این کلیات در حدود 22400 بیت است.
يادداشتهاي مربوط به مشخصات ظاهري اثر: نوع خط:نستعلیق در متن و حاشیه.
يادداشت عمليات: از آغاز و انجام و میان ص 445-446 و 454-455 افتاده است.
يادداشتهاي مربوط به نمايه ها، چکيده ها و منابع اثر: ماخذ فهرست: مجلد دوم، صفحه 1655-1658.
يادداشتهاي مربوط به خلاصه يا چکيده: مندرجات کلیات مشرقی را نویسنده مقدمه آنکه پیداست خود وی نبوده و دیگری است چنین ثبت کرده:
تاريخ: 20150419
محل و شماره بازیابی: 113557