خمسه نظامی (از: ابومحمد ویس بن یوسف بن زکی بن موید متخلص به نظامی (547-611ق.).)

نبذة عن كتاب خمسه نظامی (از: ابومحمد ویس بن یوسف بن زکی بن موید متخلص به نظامی (547-611ق.).)

شماره بازیابی: 928
شماره مدرک کتابخانه مجلس: IR‭10-19327‬
زبان اثر: فارسی
عنوان و نام پديدآور: خمسه نظامی [نسخه خطی]/ از: ابومحمد ویس بن یوسف بن زکی بن موید متخلص به نظامی (547-611ق.).
تاریخ کتابت: 902ق.
قطع: خشتی. 17/5*23سم. 299گ. 40 بیت.
يادداشتهاي مربوط به مشخصات ظاهري اثر: نوع خط:نستعلیق.
تزئینات نسخه:در آغاز هر یک از این کتاب‌ها سرلوحی می‌باشد، در ص 27 و 28 و 307 و 311 مجالس نقاشی شده روغنی می‌باشد که برخی نصف صفحه کتاب را فرا گرفته و بعضی کوچکتر از آن است.
نوع کاغذ:حنایی.
تزئینات جلد:تیماجی نیم ضربی.
لازم است که در اینجا چند مطلب گفته شود:
1. نسبت ویس و رامین که مسلما انشاء فخرالدین گرگانی است به نظامی غلط و پیش از دولتشاه کسی را که بدین نسبت قائل باشد نیافتم و عبارات دولتشاه هم در این موضوع که در چند جای از تذکره خود آورده متناقض می‌باشد و قزوینی در آثار البلاد که در 674ق. تالیف شده این کتاب را تالیف فخرالدین دانسته و گوید نظامی خسرو شیرین را در تقلید وی ساخته و تبادین مرام نظامی و گرگانی در این دو کتاب تعدد منشی را بهترین گواه است.
2. حمدالله مستوفی در تاریخ گزیده، نظامی گنجوی را معاصر عروضی دانسته و تصور نموده که یکی از آنها سه نظامی که عروضی به شاه عرضه داشته گنجوی بوده، در صورتی که خود عروضی در چهار مقاله (ص 52 چاپ گیپ) تصریح نموده که یکی از آنها نیشابوری است که او را نظامی اثیری گویند و دیگری سمرقندی که او را نظامی منیری نامند و نیز تصریح نموده که این دو در مرو پیش پادشاه هستند و سومی از آنها خود را معرفی کرده و می‌دانیم که چهار مقاله در حدود سال 550 تالیف گردیده.
کتاب‌های خمسه را به ترتیبی که مرتب گردیده در اینجا ذکر می‌کنم:
1. مخزن الاسرار که به نام بهرام شاه رومی موشح و در ح 2202 بیت می‌باشد و در بیست مقاله مرتب گردیده و شامل نصائح و حکم و امثال و مواعظ است و در تاریخ انشاء آن اختلاف می‌باشد، به این معنی که در آخر بعضی از نسخ خطی و چاپی آن سال 552 و 559 و 572 و 582ق. ثبت گردیده و به قرینه اینکه خود نظامی در مقاله پانزدهم (بیت 26) گوید:
منکه چو گل گنج فشانی کنم/ دعوی پیری بجوانی کنم
نگارنده سال 582ق. را که شاعر در این هنگام 35 سال داشته ترجیح می‌دهد.
بر این کتاب شرح‌هایی نوشته شده و در این فصل به ذکر آنها خواهیم پرداخت.
آغاز:
بسم الله الرحمن الرحیم/ هست کلید در گنج حکیم
2. خسرو شیرین. این داستان عشقی که ریخته قلم و فکر نظامی می‌باشد از شاهکارهای ادبیات فارسی است و به نام طغرل بن ارسلان سلجوقی (571-590) موشح گردیده و چنان‌که در خود کتاب تصریح شده در 576ق. خاتمه یافته و بر حسب شماره دقیق در ح 4900 بیت می‌باشد.
آغاز:
خداوندا در توفیق بگشای/ نظامی را ره تحقیق بنمای
3. لیلی مجنون. نظامی در اوائل آن تصریح نموده که بر حسب امر کتبی شروانشاه اخستان منوچهر به انشاء آن پرداخته و شماره ابیات آن را نیز خود نظامی بیش از چهار هزار و تاریخ انشاء آن را در 584ق. معین نموده و بر حسب شماره دقیق نگارنده 4450 بیت است.
آغاز:
ای نام تو بهترین سرآغاز/ بی نام تو نامه کی کنم باز
4. هفت پیکر. این کتاب در شرح حالات رزمی و بزمی بهرام گور می‌باشد و بنام علاءالدوله کرپ ارسلان پادشاه مراغه موشح گردیده و بنابر تصریح در آخر کتاب در 593ق. به انجام رسیده و در ح 4577 بیت می‌باشد و چنان‌که از ابیات هفت پیکر استفاده بشود نام علاءالدین رستم بوده و این دو بیت که در اوائل کتاب است شاهد این مدعی است:
رستمی کز فلک سواری رخش/ هم بزرگ است و هم بزرگی بخش
نامه بر مرغ نامه بر بستم/ تا رساند بشاه من رستم
5. اسکندر نامه. این کتاب در بیان داستان اسکندر و در دو جزء می‌باشد، بخش نخستین را خود وی شرف نامه نامیده.
شماره ابیات: 6300.
آغاز:
خدایا جهان پادشاهی تراست/ ز ما خدمت آید خدایی تراست
و بخش دوم اسکندر نامه به نام اقبال نامه و خردنامه مشهور می‌باشد و انشاء این کتاب بر حسب احتمال قوی میان سال 607 و 611ق. بوده و در ح 3488 بیت است.
آغاز:
خرد هر کجا گنجی آرد پدید/ ز نام خدا سازد آنرا کلید
شامل خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیکر و شرف نامه می‌باشد.
يادداشتهاي مربوط به نسخه موجود: 1در بسیاری از صفحات جای سفید برای مجلس سازی گذارده شده است.
يادداشت عمليات: برگ‌هایی از نسخه وصالی گردیده و پاره‌ای جا‌به‌جا شده است.
يادداشتهاي مربوط به نمايه ها، چکيده ها و منابع اثر: ماخذ فهرست: مجلد دوم، صفحه 1459-1461.
يادداشتهاي مربوط به خلاصه يا چکيده: شماره ابیات این خمسه را بیست و پنج هزار نوشته‌اند ولی نسخ سال کهن این کتابخانه هر یک شامل در حدود بیست و شش هزار بیت می‌باشند.
محل و شماره بازیابی: 14169